Κυκλοφόρησε το βιβλίο του καθηγητή Χάρι Μπάροουζ Άκτον: "Τι είπε στ’ αλήθεια ο Μαρξ" (What Marx really said

Τι είπε στ' αλήθεια ο Μαρξ

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Χάρι Μπάροουζ Άκτον «Τι είπε στ' αλήθεια ο Μαρξ» που θα κυκλοφορήσει τη Δευτέρα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Ό,τι είπε ο Μαρξ –ή ό,τι υποτίθεται πως είπε– έχει στις μέρες μας καθοριστική σημασία για τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων ανά την υφήλιο. Ποιες όμως είναι οι θεωρίες αυτές, τι είπε στ’ αλήθεια ο Μαρξ;
Ο καθηγητής H.B. Acton στο βιβλίο του Τι είπε στ’ αλήθεια ο Μαρξ (What Marx really said, μετάφραση: Χρυσούλα Μεντζαλίρα) δείχνει πώς ο Μαρξ και ο Ένγκελς διαμόρφωσαν την κοινωνική τους θεώρηση και τις πρακτικές τους επιδιώξεις στη γραμμή της παράδοσης του επαναστατικού σοσιαλισμού, ενώ πραγματεύεται τις φιλοσοφικές αφετηρίες του μαρξισμού. Υπογραμμίζει ότι, παρότι η θεωρία τους του ιστορικού υλισμού έχει ασκήσει σημαντική επιρροή τόσο σε μεταγενέστερες μεθόδους ιστορικής ερμηνείας όσο και στη θεωρητική κοινωνιολογία, εντούτοις αυτό που ενδιέφερε κυρίως τον Μαρξ και τον Ένγκελς ήταν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα, παρέχοντάς του ένα δόγμα που θα επίσπευδε και θα καθιστούσε κατανοητή την κοινωνική επανάσταση που οι υλικές, οικονομικές και βιομηχανικές δυνάμεις αναπόδραστα παρήγαγαν.

1

Οι αφετηρίες του μαρξισμού

1.1 Ο Μαρξ και ο Ένγκελς και η δημοσίευση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου το 1848

Ο μαρξισμός, τόσο ως θεωρία όσο και ως κοινωνικό και πολιτικό κίνημα, προέκυψε από τη συνεργασία του Καρλ Μαρξ με τον Φρίντριχ Ένγκελς. Άρχισαν να συνεργάζονται το 1844 και ο πρώτος καρπός της κοινής αυτής συγγραφικής προσπάθειας είναι ένα έργο που δημοσιεύθηκε το 1845 στη Στουτγκάρδη με τον τίτλο H Αγία Οικογένεια. Το μεγαλύτερο μέρος του γράφτηκε από τον Μαρξ, ο Ένγκελς ωστόσο είχε σημαντική συμμετοχή στη Γερμανική ιδεολογία – έργο που γράφτηκε το διάστημα 1845-46 αλλά δεν δημοσιεύτηκε παρά αρκετό καιρό μετά τον θάνατο και των δύο. Το άλλο κοινό τους έργο, το περιώνυμο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848), καταρτίστηκε από τον Μαρξ με βάση ένα –αγνοημένο κατά το μεγαλύτερο μέρος του– προσχέδιο του Ένγκελς. Για να πάρουμε μια πρώτη ιδέα του τι είναι ο μαρξισμός και τι επιδιώκει να κάνει, θα ήταν αρχικά σκόπιμο να ανιχνεύσουμε τις επιμέρους διαδρομές των δύο αυτών ανδρών και να παρακολουθήσουμε το πώς έφτασαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους.

Ο Καρλ Μαρξ γεννήθηκε το 1818 στην πόλη Τρίερ της –τότε πρωσικής– Ρηνανίας. Ήταν εβραϊκής καταγωγής, και οι δυο γονείς του προέρχονταν από επιφανείς ραβινικές οικογένειες. Ο δικηγόρος πατέρας του, προκειμένου να αποφύγει τα εμπόδια που αντιμετώπιζαν οι Εβραίοι της Γερμανίας, ασπάστηκε το 1817 το προτεσταντικό δόγμα. Ο Καρλ Μαρξ άρχισε τις νομικές του σπουδές το 1835 στο Πανεπιστήμιο της Βόνης και τις συνέχισε το 1836 στο Βερολίνο, όπου λίγο καιρό αργότερα στράφηκε στη φιλοσοφία, παρά τις προσπάθειες του πατέρα του να τον πείσει να συνεχίσει τις σπουδές του σε έναν κλάδο που θα του παρείχε τα εφόδια για μια σίγουρη επαγγελματική σταδιοδρομία. Αυτό που γοήτευε τον Μαρξ στη φιλοσοφία ήταν η διχογνωμία που είχαν προκαλέσει οι απόψεις του Χέγκελ, καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου από το 1818 έως τον θάνατό του το 1831. Στο αναλυτικό και ολοκληρωμένο σύστημα σκέψης που είχε αναπτύξει, ο Χέγκελ υποστήριζε ότι ο νους και το πνεύμα είναι θεμελιώδη στοιχεία του σύμπαντος, ότι ο χριστιανισμός εκφράζει σε παραστατική μορφή την απόλυτη αλήθεια για τον Θεό και τον άνθρωπο και ότι η ανθρώπινη ιστορία συνιστά πορεία προς την έλλογη ελευθερία, νοούμενη όμως ως διαδικασία που επιτελείται μέσα από διαλεκτικές αντιθέσεις και συγκρούσεις παρά ως διαδικασία σταδιακής μετάβασης. Για τους θιασώτες του με τη μεγαλύτερη ακαδημαϊκή αποδοχή, ο Χέγκελ [ή Έγελος] ήταν υπερασπιστής του χριστιανισμού και εκφραστής ενός μετριοπαθούς πολιτικού συντηρητισμού· οι λεγόμενοι όμως «Νέοι Εγελιανοί», εστιάζοντας το ενδιαφέρον τους στη συλλογιστική του περί διαλεκτικής αντίθεσης, οδηγήθηκαν σε ριζοσπαστικές πολιτικές και θρησκευτικές απόψεις. Ο Μαρξ συμπαρατάχθηκε με την τελευταία ομάδα, και επί ένα διάστημα έτρεφε τη φιλοδοξία να γίνει πανεπιστημιακός καθηγητής της φιλοσοφίας. Πεπεισμένος όμως ότι οι πολιτικές του απόψεις θα εμπόδιζαν την ευόδωση των σχεδίων του, ξεκίνησε το 1842 τη συγγραφική του σταδιοδρομία ως συντάκτης της Rheinische Zeitung (Εφημερίδας του Ρήνου). Από τη θέση αυτή υπερασπίστηκε σθεναρά την ελευθεροτυπία ενάντια σε όσους υποστήριζαν την απαγόρευση της δημοσίευσης ανατρεπτικών θρησκευτικών και φιλοσοφικών απόψεων. Το 1843 όμως η κυβέρνηση της Πρωσίας απαγόρευσε την κυκλοφορία της εφημερίδας μετά τις διαμαρτυρίες του τσάρου της Ρωσίας και την έντονη δυσανασχέτησή του με τις επιθέσεις εναντίον του που δημοσιεύονταν σε αυτή.

Έτσι, τον Νοέμβριο του 1843 ο Μαρξ πήγε στο Παρίσι για να συμπράξει στη δημιουργία μιας νέας εφημερίδας ονόματι Deutsch-Französische Jahrbücher (Γερμανογαλλικά Χρονικά). Η συντακτική ομάδα κατέβαλε προσπάθεια για να εξασφαλίσει τη συνεργασία διακεκριμένων γάλλων συγγραφέων. Στο πλαίσιο αυτό προσεγγίστηκε ο καθολικός κοινωνικός μεταρρυθμιστής Λαμενέ, ο οποίος όμως δεν ήταν πρόθυμος να συμμετάσχει σε μια εφημερίδα που θα ήταν –όπως εύλογα υποπτευόταν– εχθρικά διακείμενη προς τον χριστιανισμό.

Ο γάλλος σοσιαλιστής Λουί Μπλαν αρνήθηκε επίσης να συμμετάσχει για παρόμοιους λίγο ως πολύ λόγους, όπως και ο ποιητής Λαμαρτίνος που έβρισκε υπερβολικά επαναστατικές τις επιδιώξεις της εφημερίδας. Τελικά το πρώτο και μοναδικό φύλλο της εφημερίδας κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1844 δίχως τη συμμετοχή γάλλων αρθρογράφων. Ο ίδιος ο Μαρξ συμμετείχε με δύο κείμενα, το ένα Για το εβραϊκό ζήτημα και το άλλο για τη Φιλοσοφία του δικαίου του Χέγκελ. Στο τελευταίο από αυτά ο Μαρξ χαρακτηρίζει τη θρησκεία «όπιο του λαού». Στο ίδιο φύλλο συμπεριλήφθηκαν και μερικά ποιήματα του ποιητή Χάινριχ Χάινε που διακωμωδούσαν τον βασιλιά Λουδοβίκο της Βαυαρίας, καθώς και δύο άρθρα του Φρίντριχ Ένγκελς. 

Το κείμενό του «Die Lage in England» («Οι συνθήκες στην Αγγλία») αποτελεί μια ενδελεχή ανάλυση του έργου του Τόμας Καρλάιλ Past and Present (Παρελθόν και Παρόν), ενώ αυτό με τον τίτλο «Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie» («Περίγραμμα μιας κριτικής της πολιτικής οικονομίας») αποτελεί το εντυπωσιακό πρώτο σχεδίασμα του θεωρητικού οικοδομήματος που αργότερα ονομάστηκε μαρξιστικός σοσιαλισμός. Γι’ αυτό και εύλογα θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ο Ένγκελς ήταν ο πρώτος εκφραστής του. Το φθινόπωρο του 1844 ο ερχομός του Ένγκελς στο Παρίσι σηματοδότησε την έναρξη μιας συνεργασίας που διήρκεσε έως τον θάνατο του Μαρξ.

Ο Μαρξ προέβη σε μια ευσύνοπτη περιγραφή του ιστορικού υλισμού στο σύγγραμμά του «H αθλιότητα της φιλοσοφίας» (1847), στο οποίο ασκεί κριτική στο έργο του γάλλου σοσιαλιστή Προυντόν γνωστό ως «Η φιλοσοφία της αθλιότητας»

Η επαγγελματική πορεία του Ένγκελς ήταν λιγότερο ακαδημαϊ­κή απ’ ό,τι του Μαρξ. Γιος εύπορου ιδιοκτήτη υφαντουργικής μονάδας, γεννήθηκε στο Μπάρμεν το 1820. Σε ηλικία 17 ετών ακολουθεί το επάγγελμα του πατέρα του και έναν χρόνο αργότερα πηγαίνει στη Βρέμη για να μυηθεί στον κόσμο των επιχειρήσεων κοντά σε έναν φίλο του πατέρα του, ιδιοκτήτη μιας εξαγωγικής υφαντουργικής επιχείρησης. Ο Ένγκελς δεν αφιερώνει όλο του τον χρόνο στο εμπόριο. Γράφει ποίηση και το 1839 αρχίζει να αρθρογραφεί σε διά­φορες εφημερίδες. Το ίδιο έτος διαβάζει το έργο του Ντάβιντ Στράους Η ζωή του Ιησού (1835) και ωθείται προς την αθεΐα. Καθώς ο Στράους ανήκε στους στοχαστές που είχαν επηρεαστεί από τον Χέγκελ, συνάγοντας από τη μελέτη των έργων του επαναστατικά συμπεράσματα για τη θρησκεία, ο Ένγκελς άρχισε να κινείται προς ανάλογη κατεύθυνση με αυτή που ακολουθούσε, εντελώς ανεξάρτητα, ο Μαρξ. Ο Ένγκελς είχε φροντίσει να υπηρετήσει τη στρα­τιωτική του θητεία στο Βερολίνο όπου και γνώρισε μερικούς από τους Νέους Εγελιανούς, ενώ παρακολούθησε και μια σειρά διαλέξεων υπέρ της χριστιανικής αποκάλυψης του διακεκριμένου αντι-εγελιανού φιλοσόφου Σέλινγκ. 

Το 1842 ο Έγκελς δημοσίευσε δύο επιφυλλίδες που εξέφραζαν την εναντίωσή του στις συγκεκριμένες διαλέξεις, ενώ περί το τέλος του ίδιου έτους πήγε στο Μάντσεστερ για να εργαστεί σε μια υφαντουργική επιχείρηση στην οποία είχε οικονομικά συμφέροντα ο πατέρας του. Στην Αγγλία ο Ένγκελς γνωρίζει μερικές ηγετικές φυσιογνωμίες του κινήματος των χαρτιστών και αρθρογραφεί στην επιθεώρηση του Φέργκιους Ο’ Κόνορ The Northern Star καθώς και στο έντυπο The New Moral World του Ρόμπερτ Όουεν. Οι δημοσιογραφικές δραστηριότητες του Ένγκελς από το 1843 ως το 1845 περιελάμβαναν την αποστολή άρθρων για τον χαρτισμό και την αγγλική εργατική τάξη σε εφημερίδες της ηπειρωτικής Ευρώπης, όπως και άρθρων για τον σοσιαλισμό της ηπειρωτικής Ευρώπης στα αγγλικά έντυπα των χαρτιστών. Όταν ο Ένγκελς άρχισε να συνεργάζεται με τον Μαρξ το 1844, γνώριζε πολύ περισσότερα από αυτόν τόσο για τα οικονομικά όσο και για τις βιομηχανικές και κοινωνικές συνθήκες, κομίζοντας στη συνεργασία αυτή γνώσεις απαραίτητες για την επιτυχή συνέχισή της.

Στη Γερμανική ιδεολογία, το δημοσιευμένο μετά θάνατον κοινό τους έργο στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί, αναπτύχθηκε κάπως διεξοδικά το θεμελιώδες μαρξιστικό δόγμα του ιστορικού υλισμού, όπως ονομάστηκε αργότερα. Ο ίδιος ο Μαρξ προέβη σε μια ευσύνοπτη περιγραφή του ιστορικού υλισμού στο σύγγραμμά του H αθλιότητα της φιλοσοφίας (1847), στο οποίο ασκεί κριτική στο έργο του γάλλου σοσιαλιστή Προυντόν Système des contradictions économiques ou Philosophie de la misère (έργο ευρύτερα γνωστό ως Η φιλοσοφία της αθλιότητας). Την περίοδο αυτή τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ένγκελς δραστηριοποιούνταν σε σοσιαλιστικές και εργατικές οργανώσεις. Όταν λοιπόν το 1847 ιδρύθηκε υπό την επωνυμία Ένωση των Κομμουνιστών μια οργάνωση με μέλη στο Παρίσι, στις Βρυξέλλες και στο Λονδίνο, και ελήφθη η απόφαση να συνταχθεί μια διακήρυξη των βασικών αρχών της, η επιτροπή του Λονδίνου απευθύνθηκε για τον σκοπό αυτό στον Μαρξ, ο οποίος ήταν αναγκασμένος να φύγει από το Παρίσι και να εγκατασταθεί στις Βρυξέλλες. Αν και ο Ένγκελς ήταν αυτός που πρότεινε στον Μαρξ τον τίτλο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», δίνοντάς του παράλληλα –εν είδει κατηχητικού εγχειριδίου– και μια σύνοψη υπό τη μορφή ερωταποκρίσεων των κομμουνιστικών ιδεών και προτάσεων, στον Μαρξ ωστόσο οφείλεται η εκφραστικά αρτιότερη και περισσότερο εμπεριστατωμένη εκδοχή του εν λόγω συγγράμματος, που κυκλοφόρησε στα γερμανικά ως κοινό τους έργο τον Φεβρουάριο του 1848 στο Λονδίνο. Το έργο, μεταφρασμένο στα γαλλικά, κυκλοφόρησε στο Παρίσι λίγο πριν από την εξέγερση του 1848, ενώ μια συντομευμένη αγγλική εκδοχή του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα που εξέδιδε ο Τζορτζ Χάρνεϊ με τον τίτλο The Red Republican. 

Ο Χάρνεϊ ανήκε στους χαρτιστές που επιδοκίμαζαν την εξεγερσιακή βία και γι’ αυτό ονομάζονταν χαρτιστές υπέρ της φυσικής βίας. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο διατεινόταν ότι η έως τώρα ιστορία ήταν καθ’ ολοκληρίαν ιστορία ταξικής πάλης, ότι η αστική τάξη έχοντας εκθρονίσει τη φεουδαρχική αριστοκρατία βρισκόταν πλέον αντιμέτωπη με το προλεταριάτο, ότι το προλεταριάτο ήταν πλέον η μοναδική επαναστατική τάξη και ότι οι κομμουνιστές, αξιώνοντας την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, θα οδηγούσαν στην επικράτηση του προλεταριάτου επί της αστικής τάξης και στη διαμόρφωση μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές αντιθέσεις «όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». Το Μανιφέστο κλείνει με τα εξής απειλητικά λόγια:

Δεν αρμόζει σε κομμουνιστές να κρατούν κρυφές τις απόψεις και τις προθέσεις τους. Διακηρύσσουν ανοιχτά πως οι σκοποί τους μπορούν να επιτευχθούν μόνο με τη βίαιη ανατροπή κάθε υφιστάμενης κοινωνικής συνθήκης. Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις εμπρός σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο. Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!

Χάρι Μπάροουζ Άκτον 

Τι είπε στ' αλήθεια ο Μαρξ

Μτφρ. Χρυσούλα Μεντζαλίρα

Εκδ. Μεταίχμιο, 2014